Jurisprudentie is een term die gebruikt wordt om het geheel van rechterlijke uitspraken in een bepaald rechtsstelsel aan te duiden. Uitspraken van de rechter vormen een belangrijke bron van recht, naast wetgeving en rechtsleer. In dit artikel zullen we uitleggen wat jurisprudentie precies inhoudt, waarom het belangrijk is voor de rechtsvorming en hoe het verschilt per rechtsstelsel.

De betekenis van jurisprudentie

Jurisprudentie komt van het Latijnse woord ‘iurisprudentia’, dat letterlijk ‘rechtskunde’ of ‘rechtsgeleerdheid’ betekent. Het woord heeft in de loop der tijd echter een andere betekenis gekregen. 

Tegenwoordig verwijst jurisprudentie naar de rechtsopvatting die blijkt uit de uitspraken van rechters in hogere instanties. Deze uitspraken worden ook wel arresten (in civiele en strafzaken) of vonnissen (in bestuurszaken) genoemd.

Jurisprudentie geeft aan hoe rechters bepaalde rechtsvragen hebben opgelost of geïnterpreteerd. Rechters baseren zich daarbij op de wet, maar ook op eerdere uitspraken, de beginselen van het recht en de maatschappelijke context. Uitspraken van de rechter kunnen dus gezien worden als een uiting van de levende rechtsorde.

Het belang van jurisprudentie voor de rechtsvorming

Jurisprudentie speelt een grote rol in de ontwikkeling en toepassing van het recht. Uitspraken van de rechter kunnen namelijk verschillende functies vervullen, zoals:

• Het aanvullen of verduidelijken van de wet. Soms is de wet onvolledig, onduidelijk of verouderd. Rechters kunnen dan door middel van jurisprudentie nieuwe regels creëren of bestaande regels aanpassen aan de veranderende omstandigheden.
• Het beschermen van de rechten en belangen van burgers. Rechters kunnen door middel van jurisprudentie de grondrechten en fundamentele vrijheden van burgers waarborgen of versterken. Denk bijvoorbeeld aan het recht op privacy, gelijke behandeling of een eerlijk proces.
• Het bevorderen van de rechtseenheid en rechtszekerheid. Rechters kunnen door middel van jurisprudentie zorgen voor consistentie en voorspelbaarheid in de rechtspraak. Dit betekent dat vergelijkbare zaken op vergelijkbare wijze worden beslist en dat burgers weten waar ze aan toe zijn.

Jurisprudentie kan dus invloed hebben op alle aspecten van het recht: de inhoud, de vorm, de toepassing en de werking. Jurisprudentie kan ook leiden tot maatschappelijke veranderingen of reacties, zoals politiek debat, wetgevende initiatieven of publieke opinie.

Wat is jurisprudentie volgens verschillende rechtsstelsels

Het belang dat aan jurisprudentie wordt gehecht, verschilt per rechtsstelsel. Er zijn grofweg twee soorten rechtsstelsels te onderscheiden: het continentaal recht en het common law.

Continentaal recht

Het continentaal recht is het rechtsstelsel dat vooral in Europa en landen die daarvan afstammen wordt toegepast, zoals Nederland en België. In dit rechtsstelsel wordt de wet als de belangrijkste bron van recht beschouwd. De wet wordt door de volksvertegenwoordiging vastgesteld en heeft een algemene en bindende werking. Jurisprudentie dient om de wet ‘in te kleuren’ of aan te vullen.

In het continentaal recht geldt het principe dat rechters niet aan hun eigen uitspraken gebonden zijn. Dit wordt ook wel de ‘vrijheid van de rechter’ genoemd. Rechters kunnen dus afwijken van eerdere uitspraken als zij daar goede redenen voor hebben. Wel wordt van rechters verwacht dat zij de uitspraken van hogere rechters volgen, tenzij er sprake is van een ‘doorbrekingsgrond’. Dit is een uitzonderlijke situatie waarin een lagere rechter een hogere rechter mag negeren, bijvoorbeeld als de hogere rechter een fout heeft gemaakt of als er nieuwe feiten of omstandigheden zijn.

Common law

Het common law is het rechtsstelsel dat vooral in Engeland en landen die daarvan afstammen wordt toegepast, zoals de Verenigde Staten en Australië. In dit rechtsstelsel wordt jurisprudentie als de belangrijkste bron van recht beschouwd. Jurisprudentie ontstaat door de gewoonte en de praktijk van de rechtspraak. De wet heeft een ondergeschikte en aanvullende rol.

In het common law geldt het principe dat rechters wel aan hun eigen uitspraken gebonden zijn. Dit wordt ook wel het ‘precedentenstelsel’ genoemd. Rechters moeten dus de uitspraken van eerdere en hogere rechters volgen, tenzij er sprake is van een ‘distinguishing factor’. Dit is een verschil in feiten of omstandigheden waardoor een eerdere uitspraak niet van toepassing is op de huidige zaak.

Conclusie

Jurisprudentie is een term die gebruikt wordt om het geheel van rechterlijke uitspraken in een bepaald rechtsstelsel aan te duiden. Jurisprudentie vormt een belangrijke bron van recht, naast wetgeving en rechtsleer. Het geeft aan hoe rechters bepaalde rechtsvragen hebben opgelost of geïnterpreteerd. Uitspraken van de rechter kunnen verschillende functies vervullen, zoals het aanvullen of verduidelijken van de wet, het beschermen van de rechten en belangen van burgers, en het bevorderen van de rechtseenheid en rechtszekerheid.